Trong bối cảnh nhiều di tích cổ đang đối mặt với thách thức lớn trong công tác bảo tồn, việc ứng dụng kỹ thuật in rập thủ công đã trở thành một giải pháp sáng tạo và hiệu quả. Tại chùa Keo Hành Thiện, một trong những công trình Phật giáo cổ tiêu biểu của vùng đồng bằng Bắc Bộ, kỹ thuật này đã được sử dụng để lưu giữ lại các chi tiết, hoa văn, họa tiết và chữ khắc trên các bức phù điêu, bia đá và cấu kiện gỗ.

Gắn liền với Thiền sư Dương Không Lộ, vị Quốc sư thời Lý, chùa Keo Hành Thiện không chỉ là trung tâm sinh hoạt tín ngưỡng mà còn là nơi chứa đựng kho tàng văn hóa kiến trúc độc đáo. Trải qua hàng trăm năm, nơi đây vẫn bảo lưu được nhiều hạng mục kiến trúc nghệ thuật truyền thống thời Lê – Nguyễn, với hệ thống phù điêu, hoa văn chạm khắc và bia ký có giá trị lịch sử, mỹ thuật đặc biệt.

Tuy nhiên, như nhiều di tích cổ khác, Chùa Keo Hành Thiện cũng đối mặt với những thách thức lớn trong công tác bảo tồn, do tác động của thời gian, môi trường và hoạt động con người. Những chi tiết chạm khắc quý trên bộ khung kiến trúc gỗ như hình linh thú, lân nghê, hoa lá thiêng,… cho đến các mảng chạm trên đá đang đứng trước nguy cơ dần bị bào mòn, xuống cấp.

Trước thực trạng đó, năm 2023, một dự án Số hóa di sản làng Hành Thiện quy mô đã và đang được triển khai tại đây, với sự tham gia của các chuyên gia bảo tồn, các nhà nghiên cứu, kiến trúc sư, nghệ nhân và đội ngũ công nghệ. Dự án không chỉ nhằm mục đích bảo tồn di tích mà còn tạo ra một không gian trải nghiệm văn hóa mới mẻ cho cộng đồng.

Một trong những hoạt động nổi bật của dự án là triển lãm “Hành Thiện 200 năm danh xưng”, tổ chức nhân dịp kỷ niệm hai thế kỷ ngôi làng mang tên Hành Thiện. Triển lãm đã trưng bày nhiều bản in rập văn bia cổ, tranh ký họa, tranh ảnh tư liệu gốc về chùa Keo và các sản phẩm văn hóa được hình thành từ tư liệu in rập, thu hút sự quan tâm đặc biệt của người dân địa phương và du khách.

In rập là phương pháp lưu giữ chính xác những chi tiết gốc, đồng thời tạo nên một lối tiếp cận giàu cảm xúc và thẩm mỹ với di sản. Mỗi bản rập thủ công trở thành sợi dây kết nối giữa hiện vật và cộng đồng, giữa nghệ thuật cổ truyền và công nghệ hiện đại.

Không chỉ tại chùa Keo Hành Thiện, kỹ thuật in rập thủ công còn được chuyển thể thành một hoạt động giáo dục, nghệ thuật, truyền cảm hứng đến cộng đồng tại Quần thể Danh thắng Tràng An. Tại đây, du khách có thể tận tay thực hiện một bản in rập truyền thống trên giấy dó, từ khâu pha màu, đặt khuôn, dùng con rập bọc vải và con lăn để in rập tranh.

Qua hoạt động này, không chỉ giúp du khách hiểu hơn về lịch sử, văn hóa và nghệ thuật truyền thống, mà còn tạo ra một không gian trải nghiệm văn hóa mới mẻ, nơi mà di sản trở nên gần gũi và sống động hơn. Mỗi bản in rập đều là “độc bản” bởi mỗi thao tác, mỗi lần chạm mực, mỗi sắc độ màu đều mang dấu ấn cá nhân, ghi lại những khoảnh khắc sáng tạo khác nhau của mỗi người.

Có thể thấy, khi được thiết kế phù hợp, in rập, từ một kỹ thuật bảo tồn khoa học, có thể trở thành phương thức truyền tải, lan tỏa văn hóa sống động, bền vững. Mỗi bản tranh nhỏ là một lát cắt của ký ức văn hóa, góp phần đưa di sản đến gần hơn với đời sống thường nhật. Trải nghiệm bằng tay, hiểu bằng tâm và mang đến những giá trị đích thực, đó là hành trình “chạm tay vào di sản” theo đúng nghĩa.

Trong bối cảnh tỉnh Ninh Bình đang tích cực triển khai các chủ trương về sắp xếp, tinh gọn bộ máy quản lý và tối ưu hóa nguồn lực cho phát triển kinh tế – xã hội, phường Tây Hoa Lư mới đây đã được thành lập. Đây là một đơn vị hành chính cấp xã mới, được hình thành từ sự hợp nhất của nhiều địa phương giàu bản sắc văn hóa, đặt trong khu vực Cố đô Hoa Lư lịch sử và được kỳ vọng sẽ tạo ra bước ngoặt mới cho sự phát triển của tỉnh.

Với diện tích tự nhiên lên đến 84,96 km² và dân số gần 47.000 người, phường Tây Hoa Lư trở thành một trong những phường có diện tích lớn nhất tỉnh Ninh Bình. Không chỉ có lợi thế về địa lý và dân số, nơi đây còn hội tụ nhiều yếu tố quan trọng về nhân văn, văn hóa và lịch sử. Sự kết hợp giữa truyền thống lịch sử và nhịp sống hiện đại tại Tây Hoa Lư mở ra những cơ hội lớn cho việc phát triển kinh tế, xã hội và văn hóa, đồng thời mang lại nhiều lợi ích lâu dài cho người dân.

Chủ trương thành lập phường Tây Hoa Lư nằm trong chiến lược lớn của Chính phủ về việc sắp xếp lại các đơn vị hành chính cấp xã, hướng tới mục tiêu tối ưu hóa bộ máy quản lý và nâng cao hiệu quả phát triển kinh tế – xã hội. Với bối cảnh sự hợp nhất của các tỉnh, thành trong khu vực như Ninh Bình, Hà Nam và Nam Định, việc hình thành phường Tây Hoa Lư thể hiện bước đi chiến lược nhằm khai thác potencial và thế mạnh của vùng lõi di sản, tạo điểm tựa quan trọng cho phát triển đô thị di sản thiên niên kỷ lẫn công nghiệp văn hóa trong tương lai.

Một trong những thế mạnh vượt trội của phường Tây Hoa Lư là diện tích rộng lớn và dư địa phát triển, tạo điều kiện thuận lợi trong quy hoạch không gian đô thị và bố trí hạ tầng hiện đại. Bên cạnh đó, nơi đây còn có tiềm năng lớn trong việc bảo tồn và khai thác giá trị di sản văn hóa – thiên nhiên nhằm phục vụ cho sự phát triển kinh tế – xã hội một cách bền vững. Điểm nhấn quan trọng là di tích quốc gia đặc biệt Cố đô Hoa Lư nằm trong địa phận phường, mở ra nhiều cơ hội cho việc phát triển du lịch và bảo tồn di sản văn hóa tại khu vực.

Với nền tảng văn hóa đa dạng và phong phú, do được hợp nhất từ nhiều địa phương có truyền thống lịch sử và văn hóa lâu đời, phường Tây Hoa Lư sở hữu sự giao thoa độc đáo giữa các giá trị văn hóa dân tộc, tôn giáo và di sản. Điều này tạo nên bản sắc văn hóa riêng biệt, đồng thời cho thấy tiềm năng lớn trong việc phát triển du lịch như một hướng đi chính trong chiến lược kinh tế bền vững của địa phương. Một trong những điểm đến tiêu biểu là khu di tích chùa Bái Đính, một trong những trung tâm Phật giáo lớn nhất cả nước, đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy du lịch và văn hóa tại khu vực.

Trong giai đoạn phát triển mới, định hướng của phường Tây Hoa Lư tập trung vào nguyên tắc bảo tồn di sản như một nhiệm vụ và nền tảng chiến lược quan trọng. Các quyết sách kinh tế – xã hội tại đây đặt di sản vào trung tâm, sử dụng di sản như nguồn lực nội lực bền vững và sức mạnh để xây dựng một đô thị hiện đại, có chiều sâu văn hóa và bản sắc riêng biệt. Từ đó, không chỉ phát huy giá trị của di sản văn hóa và thiên nhiên, mà còn kiến tạo một tương lai phát triển bền vững và lâu dài cho cả vùng Tây Hoa Lư nói riêng và tỉnh Ninh Bình nói chung.

Ngày 25/7, tại Nhà văn hóa xóm Dìa Trên, xã Quảng Uyên, Ban Quản lý Công viên địa chất Non nước Cao Bằng đã phối hợp với Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tổ chức một hội nghị tập huấn chuyên sâu về bảo tồn di sản gắn với phát triển du lịch bền vững cho cộng đồng. Sự kiện này đã thu hút sự tham gia của 64 hộ dân sinh sống tại làng giấy bản Dìa Trên.

Các nội dung tập huấn tập trung vào vai trò quan trọng của cộng đồng trong bảo tồn di sản, kỹ năng phát triển du lịch cộng đồng gắn với làng nghề truyền thống, cũng như cách thức khai thác hiệu quả các giá trị văn hóa để phục vụ cho sự phát triển kinh tế – du lịch địa phương. Ngoài ra, chương trình cũng hướng dẫn việc sắp xếp không gian làng nghề tại các hộ gia đình và công tác phát huy giá trị làng nghề gắn với phát triển du lịch.

Thông qua hoạt động này, Ban Quản lý Công viên địa chất Non nước Cao Bằng và Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch mong muốn nâng cao nhận thức và năng lực cho người dân địa phương trong việc bảo vệ và khai thác hiệu quả các di sản văn hóa, lịch sử và tự nhiên của địa phương. Từ đó, hướng tới xây dựng mô hình du lịch cộng đồng gắn với làng nghề truyền thống tại địa phương, góp phần thúc đẩy sự phát triển kinh tế – xã hội của xã Quảng Uyên.

Hoạt động này nằm trong chuỗi các hoạt động triển khai nhiệm vụ phát triển không gian di sản thuộc Công viên địa chất toàn cầu UNESCO Non nước Cao Bằng năm 2025. Việc tổ chức hội nghị tập huấn này thể hiện sự quan tâm của các cấp chính quyền địa phương trong việc bảo tồn và phát huy giá trị của di sản văn hóa, cũng như sự gắn kết giữa việc bảo tồn di sản với phát triển du lịch bền vững.

Trước những thách thức và cơ hội trong việc phát triển du lịch tại địa phương, việc trang bị kiến thức và kỹ năng cho người dân về bảo tồn di sản và phát triển du lịch cộng đồng là hết sức cần thiết. Điều này không chỉ giúp người dân địa phương tham gia vào chuỗi giá trị du lịch mà còn góp phần vào việc bảo vệ và phát huy giá trị của các di sản văn hóa và tự nhiên.

Thông qua hội nghị tập huấn này, các hộ dân tại làng giấy bản Dìa Trên đã có cơ hội được tiếp cận với những thông tin và kỹ năng cần thiết để tham gia vào hoạt động bảo tồn di sản và phát triển du lịch cộng đồng. Từ đó, họ có thể trở thành những người có vai trò quan trọng trong việc bảo vệ và phát huy giá trị của di sản văn hóa địa phương, cũng như tham gia vào hoạt động du lịch một cách có trách nhiệm và bền vững.

Hội nghị tập huấn là một hoạt động thiết thực và ý nghĩa, thể hiện sự nỗ lực của các cấp chính quyền và ban quản lý công viên địa chất trong việc bảo tồn và phát huy giá trị của di sản văn hóa, cũng như sự gắn kết giữa việc bảo tồn di sản với phát triển du lịch bền vững tại xã Quảng Uyên, huyện Quảng Hòa, tỉnh Cao Bằng.

Chuyển đổi số trong hoạt động bảo tàng đã trở thành xu hướng tất yếu đối với các bảo tàng trên thế giới, nhằm hiện đại hóa công tác bảo tồn, tăng cường khả năng tiếp cận di sản và hội nhập với xu thế phát triển chung của bảo tàng thế giới trong kỷ nguyên số. Tại Việt Nam, các bảo tàng cũng cần thiết phải có một phòng chuyển đổi số để bắt kịp với xu thế này.

TS Nguyễn Anh Minh, Giám đốc Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, đã chia sẻ quan điểm rằng đã đến lúc các bảo tàng tại Việt Nam cần thiết có một phòng chuyển đổi số. Điều này không chỉ giúp hiện đại hóa công tác bảo tàng mà còn góp phần quan trọng trong công tác bảo tồn di sản một cách bền vững, qua đó thu hút công chúng thế hệ mới và hội nhập quốc tế.

Theo kinh nghiệm của Ba Lan, một quốc gia có hệ thống bảo tàng hiện đại và năng động bậc nhất Đông Âu, việc thành lập phòng chuyển đổi số đã trở thành một phần không thể thiếu trong hoạt động của các bảo tàng. Phòng chuyển đổi số tại các bảo tàng Ba Lan đảm nhiệm nhiều nhiệm vụ chuyên biệt, bao gồm: số hóa hiện vật, xây dựng và cập nhật cơ sở dữ liệu, đăng tải nội dung lên các nền tảng số, phục vụ cho công tác in ấn, xuất bản, cũng như truyền thông và nghiên cứu.

Một điểm đáng chú ý là tất cả các bảo tàng tại Ba Lan đều được trang bị studio chụp ảnh chuyên nghiệp có diện tích lớn, hệ thống ánh sáng chuẩn bảo tàng và máy ảnh hiện đại với độ phân giải cao. Đây chính là nơi thực hiện việc số hóa chi tiết từng hiện vật, từng tác phẩm nghệ thuật với tiêu chuẩn kỹ thuật cao, đảm bảo tính chân thực và sắc nét khi chuyển sang không gian số.

Sau khi hoàn tất khâu chụp ảnh và xử lý hình ảnh, dữ liệu được cập nhật lên hệ thống nền tảng số và tích hợp vào cơ sở dữ liệu số hóa, đây là quá trình lưu giữ toàn bộ hiện vật, hình ảnh, tư liệu của bảo tàng. Quá trình này là nền tảng quan trọng để chia sẻ hình ảnh các hiện vật đến với các chuyên gia, nhà nghiên cứu, sinh viên và công chúng trong nước và quốc tế.

Việc thành lập phòng chuyển đổi số không còn là sự lựa chọn, mà là một yêu cầu cấp thiết đối với các bảo tàng ở Việt Nam, nhằm hiện đại hóa công tác bảo tồn, tăng cường khả năng tiếp cận di sản và từng bước hội nhập với xu thế phát triển chung của bảo tàng thế giới trong kỷ nguyên số. Tuy nhiên, tại Việt Nam hiện nay, hầu hết các bảo tàng vẫn vận hành theo mô hình truyền thống và chưa có phòng chuyên trách cho chuyển đổi số.

Các chuyên gia cho rằng, nếu không có bước nhảy về công nghệ, bảo tàng sẽ tiếp tục lùi lại phía sau, không bắt kịp nhu cầu và tâm lý tiếp cận mới của công chúng. Một rào cản lớn là hầu hết các bảo tàng tại Việt Nam chưa có phòng chuyên trách cho chuyển đổi số. Việc số hóa hiện vật, nếu có, thường được thực hiện rời rạc, dưới dạng các dự án ngắn hạn, thuê ngoài. Điều này khiến dữ liệu thiếu đồng bộ, không bảo mật, khó duy trì và không phát huy được giá trị về lâu dài.

Do đó, việc thành lập một quỹ chuyển đổi số trong lĩnh vực bảo tàng tại Việt Nam là hết sức cần thiết, nhằm tạo ra nguồn lực ổn định để hỗ trợ các bảo tàng từng bước hình thành phòng chuyển đổi số, triển khai số hóa hiện vật, xây dựng cơ sở dữ liệu và phát triển nền tảng trưng bày số một cách bài bản, bền vững.