Chợ nổi Cái Răng, một biểu tượng văn hóa của miền Tây Nam Bộ, vừa được tạp chí du lịch Travel+Leisure Asia xếp vào vị trí thứ 7 trong danh sách “10 khu chợ ẩm thực hấp dẫn nhất thế giới”. Sự công nhận này không chỉ phản ánh giá trị của văn hóa ẩm thực sông nước đặc trưng mà còn làm nổi bật nét sinh hoạt độc đáo của vùng Đồng bằng sông Cửu Long. Tuy nhiên, thực trạng hiện nay cho thấy văn hóa chợ nổi đang dần mai một, khi số lượng ghe thuyền tham gia buôn bán giảm đáng kể.
Trước đây, chợ nổi không chỉ là nơi trao đổi hàng hóa đơn thuần mà còn là không gian văn hóa sống động, thể hiện bản sắc của cộng đồng cư dân sông nước. Mỗi chiếc ghe buôn bán trên sông không khác gì một “gian hàng”, và mỗi thương hồ là một phần không thể thiếu của cộng đồng này. Tuy nhiên, trong thập kỷ qua, số lượng ghe buôn tại chợ nổi Cái Răng đã giảm từ hơn 500 xuống còn chưa đầy 250. Tương tự, các chợ nổi khác như Cái Bè, Ngã Năm, Ngã Bảy, và Long Xuyên cũng đang đối mặt với tình trạng thưa vắng bóng thương hồ.
Một trong những nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng này là việc xây dựng bờ kè ở nhiều địa phương để chống sạt lở, khiến cho ghe thuyền khó cập bến. Điều này vô tình cắt đứt dòng giao thương truyền thống, đẩy nhiều thương hồ buộc phải rời ghe, bỏ nghề mưu sinh đã gắn bó hàng chục năm. Chi phí xăng dầu tăng cao, không có nơi neo đậu ổn định, thiếu người kế tục, và quan trọng hơn cả là không còn khách mua thực sự, tất cả đã góp phần vào việc làm suy giảm hoạt động của chợ nổi.
Theo các chuyên gia, để bảo tồn chợ nổi, điều quan trọng không chỉ nằm ở việc đầu tư hình thức cho du lịch mà còn phải khôi phục sinh kế bền vững cho thương hồ. Nếu không còn thương hồ, chợ nổi sẽ chỉ còn là một hình thức trình diễn, thiếu đi sức sống từ cộng đồng. Một số giải pháp đã được đề xuất như quy hoạch lại chợ nổi theo hướng “phố chợ trên sông”, có bến ghe riêng, phân khu rõ ràng giữa hoạt động du lịch và hoạt động thương mại thực thụ. Hơn nữa, việc miễn giảm chi phí neo đậu, hỗ trợ nhiên liệu sẽ giúp người buôn ghe duy trì sinh kế.
Việc tổ chức các hoạt động văn nghệ dân gian như hò, đờn ca tài tử, cũng như giới thiệu ẩm thực miền Tây ngay trên thuyền sẽ góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa. Thái Lan đã thành công trong việc dàn dựng không gian văn hóa sống động dù không có chợ nổi tự nhiên. Để cải thiện thực trạng này, Viện CISED đã đề xuất một mô hình phát triển tích hợp trong dự thảo Đề án bảo tồn Chợ nổi Cái Răng đến năm 2030, bao gồm khu vực kinh doanh thương mại dịch vụ, trưng bày các sản phẩm OCOP, nông sản, khu vực biểu diễn nghệ thuật và khu vực vựa của thương hồ.
Giữ được thương hồ chính là giữ được nhịp sống ghe thuyền, giữ được văn hóa và giữ được chính linh hồn của miền sông nước phương Nam.